“Zihnimiz, kendisi için çizdiğimiz hududu geçebilme kapasitesine sahiptir. Dünyadaki zıtlıkların ötesinde, yeni içgörüler başlar.”
Hermann Hesse
Zekâ; etraftan gelen bilgiyi algılama ve bu bilgiyi gerekli bağlamlarda uygulayabilme kapasitesi olarak tanımlanabilir. İnsanın düşünme, sorun çözme, akıl yürütme, manaya, farkındalık, öğrenme, yaratıcı, soyut ve eleştirel düşünme üzere bilişsel süreçleri içerir. Geçmişten günümüze zekâ üzerine bir hayli farklı teori öne sürülmüştür. Charles Spearman (1904) g faktörü ile zekâ kavramını gerekli testler ile ölçülebilir bir boyuta getirmiş, Thurstone (1938) ve Sternberg (1985) zekânın farklı fonksiyonlarına dikkat çekmiş, Gardner (2011) ise farklı kültürlerde zekânın farklı cinslerine verilen bedel üzerinden 8 farklı tip tanımlamıştır. Bugün odaklanacağımız teori ise Psikolog Raymond Cattell ve öğrencisi John Horn tarafınca 1963 yılında geliştirilen Akışkan ve Kristalize Zekâ Kuramıdır.
Akışkan Zekâ
Zekâ, sırf yıllar boyunca biriktirdiğimiz ayrıntıların bir toplamı değil, hem de da yeni ayrıntıları öğrenme hüneridir. Bu bağlamda zekâ kavramını ele aldığımızda, akışkan ve kristalize olmak üzere iki tip zekâ vardır. Her birey, belirli bir akışkan zekâ düzeyi ile dünyaya gelir. Biyolojik olarak belirlenen akışkan zekâ; niyet esnekliği, soyut düşünme marifeti, yeni durumlara ahenk sağlayabilme ve mantık kurma üzere yetileri kapsar. Beşerler karşılaştıkları yeni ve yabancı meseleleri işler, tahlil üretir ve süratli bir performans göstererek bu tahlili uygular. Bu noktada tümdengelim, tümevarım, analojik mantık ve nicel akıl yürütme üzere usuller kullanılır. Nörolojik olarak baktığımızda; akışkan zekanın esnek ve adaptif bir hudut sistemine bağlı olduğu görülmüştür. Dinamik hudut sistemleri kişinin kendisine verilen bakılırsavleri yerine getirmesini sağlar. Beyin görüntüleme çalışmalarına nazaran akışkan zekanın etkin olarak kullanıldığı alanlarda beyin kabuğundaki (kortikal) bölgelerin senkronize bir biçimde belirli bir sorunu çözmek ismine ağır olarak çalıştığı gözlemlenmiştir. bakılırsav zorluğu arttıkça sinirsel senkronizasyon da artmıştır. Bir başka yandan, kısa müddetli bellek ve çalışma belleğinde de gözlemlenen artışlar, bu zekâ çeşidinin bilişsel sürat, görsel ve işitsel işlemleme, kısa bir vakit dilimi için bellekte bilginin tutulması ve yeni sorunlarda mantık kurma üzere durumlarda gösterilen performansla da bağlı olabileceğini göstermiştir.
Kristalize Zekâ
Kristalize zekâ ise kültürel ve çevresel faktörlerden etkilenerek kişinin gerek eğitim kurumlarından gerekse hayat deneyimlerinden öğrendiği bilgilerden oluşur. Uzun vadeli bellekte tutulan bilgiler kararında bir bilgi birikimi yaşanır. Vakit içerisinde bilgi birikimi arttıkça ve pratik edildikçe kristalize zekâ sağlamlaşır. Bu yüzden kristalize zekâ, bir manada bilgi bolluğu, zenginliği ve derinliğini yansıtır. bununla birlikte bireylerin sık sık kullandığı sözler, sözel marifetleri ve okuduğunu anlayabilme kapasitesi de bu zekâ tipi ile yakından bağlantılıdır. Bu yüzden sözel marifetleri ölçen testler kristalize zekayı kıymetlendirme konusunda kullanılır.
İki Zekânın Uyumu
Akışkan zekâ ile kristalize zekâ bir ahenk içerisinde çalışır: Akışkan zekâ, karşılaştığımız yeni problemleri anlamlandırır ve bir tahlil üretir. Kâfi bir pratik daha sonrasında ise bu problemler yeni ve yabancı olmaktan çıkıp artık tanıdık ve alışılmış durumlara dönüşür. Akışkan zekâ içerisinde kazanılan bu bilgiler de kristalize zekâ tarafınca birikilerek farklı bağlamlarda uygulamaya dökülür. Örneğin, bir kişi mimar olmak istediğinde karşısına daima yeni problemler çıkacaktır: Yeni fikirler bularak yaratıcı dizaynlar üretebilme, matematiksel ölçümler yapabilme ve gerekli bilgisayar programlarını öğrenebilme üzere. Akışan zekâ karşılaşılan bu yeni sıkıntıları manaya, tahlil üretme ve yepyeni fikirler üretme konusunda sıkı çalışır. Bu hünerleri gereğince pratik edenler ise yeni ayrıntıları zihin depolarına kaydederek hayat uzunluğu gerektiği vakit içinderda uygulayabilmek için kullanırlar. Bu yüzden rastgele bir alanda öğrenme suratı her iki zekâ tipine de bağlıdır.
Zaman İçerisinde Zekâ
Peki, bu zekâ cinsleri vakte karşı dayanıklılık gösterir mi, yoksa vakit içerisinde aşınır mı? Yapılan araştırmalara bakılırsa ergenlik periyoduna kadarki süreçte ikisi içindeki performans farkı, şahsa sunulan eğitimsel imkanları, motivasyon, kişilik, ilgi ve hünerlere bağlıdır. Erken yetişkinlik devrinde akışkan zekâ azamî noktaya ulaşırken, yaşlılık devrine gerçek düşüşe geçer. Bir öteki yandan, bilgi birikimin artması ile birlikte sağlıklı bireylerde kristalize zekanın aşikâr bir yaşa kadar artış gösterdiği gözlemlenmiştir. Örneğin, dedenizin yeni çıkan teknolojik bir eseri öğrenme konusunda nasıl zorluk yaşadığını düşünün. Vakit içerisinde çalışma belleği kapasitesindeki düşüş sebebiyle algısal ve bilişsel yetilerde eksilmeler ortaya çıkacak; akışkan zekayı tanımlayan sorun çözme ve muhakeme yeteneği de olumsuz etkilenecektir. Bunun kararında da bilgi sürece sürecinde bir yavaşlama olacaktır. bu biçimdece yaşlılık periyodundaki bireyler odaklamakta, karar vermekte ve yeni ayrıntıları manalandırmakta zorlanacaktır. Madalyonun aydınlık yüzüne baktığımızda ise bu düşüşün her bireyde birebir süratte yaşanmadığı görülmektedir. Alzheimer ve demans üzerine yapılan araştırmalara göre; yüksek eğitim düzeyine sahip, bilişsel olarak zihin geliştirici aktivitelerle sık sık meşgale olan bireylerde kristalize zekanın aktifliği bakılırsace daha yavaş bir biçimde azalmaktadır. Masunaga ve Horn, Japonya’da yaygın olarak oynanan ve tıpkı satranç üzere zihinsel marifetlerin ön planda olduğu GO oyunu ile akışkan zekanın performansı üzerine bir araştırma yapmıştır. Bu araştırmaya göre, yıllar uzunluğu zihinsel maharetlerini faal bir biçimde kullanan ve bu sayede yaşlandıkça da akışkan zekasını olabildiğince yeterli koruyanların en âlâ oyun performansı sergilediği görülmüştür.
Bireysel Farklar
Bireysel farklara geldiğimizde, okul hayatı boyunca derslerine ilgi duyan, keşifsel bir öğrenme süreci için motive olan ve öğrendikleri konusunda uygun bir hafızaya sahip öğrencilerin her iki zekâ alanında da kendini geliştirdiği görülmektedir. Bir öbür yandan, kişilik üzerine yapılan araştırmalar bilhassa Beş Faktör Kişilik Kuramından yeni tecrübelere açıklık özelliğinin zekâ ile bir bağlantısı olabileceğini göstermektedir. Yeni tecrübelere açık olan bireyler kendilerini geliştirebilecek zihinsel aktivitelere katılarak akışkan zekalarını güçlendiriyor; bu tecrübelerle elde ettikleri farklı bilgi ve deneyimlerle de kristalize zekalarına katkıda bulunuyorlar. Zekanın yanı sıra yaratıcılık da günümüz toplumları tarafınca epey bedel verilen bir öbür özelliktir. Başkalarına oranla farklı düşünme ve yepyeni görüşler geliştirebilme, yaratıcılığı oluşturan modüllerdir. Yaratıcı beşerler, sahip oldukları bilgi birikimi ile çabucak hemen karşılaştıkları durumlar içinde bir köprü kurarak yeni fikirler oluştururlar. Kristalize zekâ, deneyimsel tahsille genel kültür bilgisini birleştirmeyi sağlarken akışkan zekâ bu malzemeyi harmanlayarak soyut düşünme yetisiyle ortaya yeni bir eser çıkarır.
Zihninizi faal tutmak hedefiyle önerilen bir epey aktivite içinde bulmaca çözmek, satranç oynamak, kart oyunları öğrenmek, lisan öğrenmek, yeni öğrenilen sözleri not almak, dans ve spor üzere fizikî aktivitelerle beyin sürecini hızlandırmak, yeni hünerler öğrenmek ve öğretmek ve rutini kırarak farklı tecrübeler elde etmek yer alıyor.
Sonuç olarak, Cattell insanların bilişsel dünyasını anlamak ismine akışkan ve kristalize zekâ kavramlarını öne sürmüştür. Fakat akışkan zekanın yeni öğrenilen bir hususa yaptığı bilişsel yatırım ile kristalize zekanın sağlamlaştırılabileceğini göstermiştir. Sadece bir bilgiyi öğrenmek değil; o bilgi üzerine mantık yürütmek, sorgulamak ve yaratıcı fikirler üretmek zekamızı geliştirecektir.
Hermann Hesse
Zekâ; etraftan gelen bilgiyi algılama ve bu bilgiyi gerekli bağlamlarda uygulayabilme kapasitesi olarak tanımlanabilir. İnsanın düşünme, sorun çözme, akıl yürütme, manaya, farkındalık, öğrenme, yaratıcı, soyut ve eleştirel düşünme üzere bilişsel süreçleri içerir. Geçmişten günümüze zekâ üzerine bir hayli farklı teori öne sürülmüştür. Charles Spearman (1904) g faktörü ile zekâ kavramını gerekli testler ile ölçülebilir bir boyuta getirmiş, Thurstone (1938) ve Sternberg (1985) zekânın farklı fonksiyonlarına dikkat çekmiş, Gardner (2011) ise farklı kültürlerde zekânın farklı cinslerine verilen bedel üzerinden 8 farklı tip tanımlamıştır. Bugün odaklanacağımız teori ise Psikolog Raymond Cattell ve öğrencisi John Horn tarafınca 1963 yılında geliştirilen Akışkan ve Kristalize Zekâ Kuramıdır.
Akışkan Zekâ
Zekâ, sırf yıllar boyunca biriktirdiğimiz ayrıntıların bir toplamı değil, hem de da yeni ayrıntıları öğrenme hüneridir. Bu bağlamda zekâ kavramını ele aldığımızda, akışkan ve kristalize olmak üzere iki tip zekâ vardır. Her birey, belirli bir akışkan zekâ düzeyi ile dünyaya gelir. Biyolojik olarak belirlenen akışkan zekâ; niyet esnekliği, soyut düşünme marifeti, yeni durumlara ahenk sağlayabilme ve mantık kurma üzere yetileri kapsar. Beşerler karşılaştıkları yeni ve yabancı meseleleri işler, tahlil üretir ve süratli bir performans göstererek bu tahlili uygular. Bu noktada tümdengelim, tümevarım, analojik mantık ve nicel akıl yürütme üzere usuller kullanılır. Nörolojik olarak baktığımızda; akışkan zekanın esnek ve adaptif bir hudut sistemine bağlı olduğu görülmüştür. Dinamik hudut sistemleri kişinin kendisine verilen bakılırsavleri yerine getirmesini sağlar. Beyin görüntüleme çalışmalarına nazaran akışkan zekanın etkin olarak kullanıldığı alanlarda beyin kabuğundaki (kortikal) bölgelerin senkronize bir biçimde belirli bir sorunu çözmek ismine ağır olarak çalıştığı gözlemlenmiştir. bakılırsav zorluğu arttıkça sinirsel senkronizasyon da artmıştır. Bir başka yandan, kısa müddetli bellek ve çalışma belleğinde de gözlemlenen artışlar, bu zekâ çeşidinin bilişsel sürat, görsel ve işitsel işlemleme, kısa bir vakit dilimi için bellekte bilginin tutulması ve yeni sorunlarda mantık kurma üzere durumlarda gösterilen performansla da bağlı olabileceğini göstermiştir.
Kristalize Zekâ
Kristalize zekâ ise kültürel ve çevresel faktörlerden etkilenerek kişinin gerek eğitim kurumlarından gerekse hayat deneyimlerinden öğrendiği bilgilerden oluşur. Uzun vadeli bellekte tutulan bilgiler kararında bir bilgi birikimi yaşanır. Vakit içerisinde bilgi birikimi arttıkça ve pratik edildikçe kristalize zekâ sağlamlaşır. Bu yüzden kristalize zekâ, bir manada bilgi bolluğu, zenginliği ve derinliğini yansıtır. bununla birlikte bireylerin sık sık kullandığı sözler, sözel marifetleri ve okuduğunu anlayabilme kapasitesi de bu zekâ tipi ile yakından bağlantılıdır. Bu yüzden sözel marifetleri ölçen testler kristalize zekayı kıymetlendirme konusunda kullanılır.
İki Zekânın Uyumu
Akışkan zekâ ile kristalize zekâ bir ahenk içerisinde çalışır: Akışkan zekâ, karşılaştığımız yeni problemleri anlamlandırır ve bir tahlil üretir. Kâfi bir pratik daha sonrasında ise bu problemler yeni ve yabancı olmaktan çıkıp artık tanıdık ve alışılmış durumlara dönüşür. Akışkan zekâ içerisinde kazanılan bu bilgiler de kristalize zekâ tarafınca birikilerek farklı bağlamlarda uygulamaya dökülür. Örneğin, bir kişi mimar olmak istediğinde karşısına daima yeni problemler çıkacaktır: Yeni fikirler bularak yaratıcı dizaynlar üretebilme, matematiksel ölçümler yapabilme ve gerekli bilgisayar programlarını öğrenebilme üzere. Akışan zekâ karşılaşılan bu yeni sıkıntıları manaya, tahlil üretme ve yepyeni fikirler üretme konusunda sıkı çalışır. Bu hünerleri gereğince pratik edenler ise yeni ayrıntıları zihin depolarına kaydederek hayat uzunluğu gerektiği vakit içinderda uygulayabilmek için kullanırlar. Bu yüzden rastgele bir alanda öğrenme suratı her iki zekâ tipine de bağlıdır.
Zaman İçerisinde Zekâ
Peki, bu zekâ cinsleri vakte karşı dayanıklılık gösterir mi, yoksa vakit içerisinde aşınır mı? Yapılan araştırmalara bakılırsa ergenlik periyoduna kadarki süreçte ikisi içindeki performans farkı, şahsa sunulan eğitimsel imkanları, motivasyon, kişilik, ilgi ve hünerlere bağlıdır. Erken yetişkinlik devrinde akışkan zekâ azamî noktaya ulaşırken, yaşlılık devrine gerçek düşüşe geçer. Bir öteki yandan, bilgi birikimin artması ile birlikte sağlıklı bireylerde kristalize zekanın aşikâr bir yaşa kadar artış gösterdiği gözlemlenmiştir. Örneğin, dedenizin yeni çıkan teknolojik bir eseri öğrenme konusunda nasıl zorluk yaşadığını düşünün. Vakit içerisinde çalışma belleği kapasitesindeki düşüş sebebiyle algısal ve bilişsel yetilerde eksilmeler ortaya çıkacak; akışkan zekayı tanımlayan sorun çözme ve muhakeme yeteneği de olumsuz etkilenecektir. Bunun kararında da bilgi sürece sürecinde bir yavaşlama olacaktır. bu biçimdece yaşlılık periyodundaki bireyler odaklamakta, karar vermekte ve yeni ayrıntıları manalandırmakta zorlanacaktır. Madalyonun aydınlık yüzüne baktığımızda ise bu düşüşün her bireyde birebir süratte yaşanmadığı görülmektedir. Alzheimer ve demans üzerine yapılan araştırmalara göre; yüksek eğitim düzeyine sahip, bilişsel olarak zihin geliştirici aktivitelerle sık sık meşgale olan bireylerde kristalize zekanın aktifliği bakılırsace daha yavaş bir biçimde azalmaktadır. Masunaga ve Horn, Japonya’da yaygın olarak oynanan ve tıpkı satranç üzere zihinsel marifetlerin ön planda olduğu GO oyunu ile akışkan zekanın performansı üzerine bir araştırma yapmıştır. Bu araştırmaya göre, yıllar uzunluğu zihinsel maharetlerini faal bir biçimde kullanan ve bu sayede yaşlandıkça da akışkan zekasını olabildiğince yeterli koruyanların en âlâ oyun performansı sergilediği görülmüştür.
Bireysel Farklar
Bireysel farklara geldiğimizde, okul hayatı boyunca derslerine ilgi duyan, keşifsel bir öğrenme süreci için motive olan ve öğrendikleri konusunda uygun bir hafızaya sahip öğrencilerin her iki zekâ alanında da kendini geliştirdiği görülmektedir. Bir öbür yandan, kişilik üzerine yapılan araştırmalar bilhassa Beş Faktör Kişilik Kuramından yeni tecrübelere açıklık özelliğinin zekâ ile bir bağlantısı olabileceğini göstermektedir. Yeni tecrübelere açık olan bireyler kendilerini geliştirebilecek zihinsel aktivitelere katılarak akışkan zekalarını güçlendiriyor; bu tecrübelerle elde ettikleri farklı bilgi ve deneyimlerle de kristalize zekalarına katkıda bulunuyorlar. Zekanın yanı sıra yaratıcılık da günümüz toplumları tarafınca epey bedel verilen bir öbür özelliktir. Başkalarına oranla farklı düşünme ve yepyeni görüşler geliştirebilme, yaratıcılığı oluşturan modüllerdir. Yaratıcı beşerler, sahip oldukları bilgi birikimi ile çabucak hemen karşılaştıkları durumlar içinde bir köprü kurarak yeni fikirler oluştururlar. Kristalize zekâ, deneyimsel tahsille genel kültür bilgisini birleştirmeyi sağlarken akışkan zekâ bu malzemeyi harmanlayarak soyut düşünme yetisiyle ortaya yeni bir eser çıkarır.
Zihninizi faal tutmak hedefiyle önerilen bir epey aktivite içinde bulmaca çözmek, satranç oynamak, kart oyunları öğrenmek, lisan öğrenmek, yeni öğrenilen sözleri not almak, dans ve spor üzere fizikî aktivitelerle beyin sürecini hızlandırmak, yeni hünerler öğrenmek ve öğretmek ve rutini kırarak farklı tecrübeler elde etmek yer alıyor.
Sonuç olarak, Cattell insanların bilişsel dünyasını anlamak ismine akışkan ve kristalize zekâ kavramlarını öne sürmüştür. Fakat akışkan zekanın yeni öğrenilen bir hususa yaptığı bilişsel yatırım ile kristalize zekanın sağlamlaştırılabileceğini göstermiştir. Sadece bir bilgiyi öğrenmek değil; o bilgi üzerine mantık yürütmek, sorgulamak ve yaratıcı fikirler üretmek zekamızı geliştirecektir.